Ο φόβος που δημιουργείται από την παραπληροφόρηση σχετικά με την νόσο Covid-19 μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Στυλιανή Γερονικολού1, Γεώργιος Χρούσος1,2
1Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Μελέτης & Αντιμετώπισης Γενετικών & Κακοήθων Νοσημάτων Παιδικής Ηλικίας)
2 Ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας ΕΚΠΑ.
COVID-19–Induced Fear in Infoveillance Studies: Pilot Meta-analysis Study of Preliminary Results
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: JMIR Publications Advancing Digital Health & Open Science
Published on 3.2.2021 in Vol 5, No 2 (2021): February doi: 10.2196/21156
Οι επιδημίες από την αρχαιότητα προκαλούσαν πανικό στην ανθρωπότητα, όπως αποτυπώθηκε εκτενώς στην τέχνη και σε ιστορικά κείμενα (π.χ., Θουκυδίδης), ενώ συχνά συνοδεύονταν από πολιτικοκοινωνικές αναταραχές και μετακινήσεις πληθυσμών. Μύθοι και θρύλοι περιέβαλαν κάθε επιδημία όποιας έκτασης, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν την νεοφανή απειλή με ιστορικά καταγεγραμένες συνομωσιολογίες, θείες παρεμβάσεις, τιμωρίες, μεροληψίες και αναζήτηση «αποδιοπομπαίων τράγων». Η έλλειψη αντικειμενικών δεδομένων, κυρίως στα πρώιμα στάδια της εξάπλωσης κάθε επιδημίας, αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για την διασπορά ψευδών ειδήσεων και την υιοθέτηση βλαπτικών συμπεριφορών.
Στην εποχή μας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) είναι sine qua non για κάθε προσωπική, επαγγελματική ή θεσμική επικοινωνία ή/και διαφήμιση. Κατά την διάρκεια της πανδημίας COVID-19, τα ΜΚΔ συνέδραμαν εν πολλοίς στην εμψύχωση του πληθυσμού και στην εμπέδωση των μέτρων Δημοσίας Υγείας. Ταυτόχρονα, όμως, πολιτικοί, υγειονομικοί, και ακαδημαϊκοί παράγοντες ήλθαν αντιμέτωποι με μια ολέθρια σύγχυση στον πληθυσμό σαν συνέπεια ψευδών ειδήσεων στα ΜΚΔ σχετικά με την προέλευση του αιτιολογικού παράγοντα SARS-CoV-2 (Ασιάτες γείτονες, βιολογικό όπλο με στόχο τη μείωση του πληθυσμού της γης, κλπ.), του τρόπου μετάδοσής του (μέσω κεραιών 5G), των κατάλληλων μέτρων προφύλαξης (δίλημμα μεταξύ «ανοσίας αγέλης» ή κοινωνικού αποκλεισμού, χορήγηση βιταμινών, κοκ.), τυχόν φαρμακευτική συνέργειας ή το αντίθετο (σαρτάνες, αναστολείς του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτασίνης), αποτελεσματικότητας θεραπευτικών επιλογών (ιβουπροφαίνη, υδροξυχλωροκίνη, κλπ.), εμβολίων, και κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων (ανεργία, πείνα). Πολλές φορές, η έκταση και η κλιμάκωση της πανδημίας παρουσίασε εθνική/πολιτισμική/θρησκευτική διαφοροποίηση, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση κλίματος ικανού να θέσει σε κίνδυνο την Δημόσια Υγεία.
Κατά την διάρκεια του πρώτου κύματος της νόσου COVID-19, μελετήθηκαν διάφορα συναισθήματα (ανησυχία, κατάθλιψη) των χρηστών ΜΚΔ. Η μετα-ανάλυση JMIR Form Res 2021;5(2):e21156) doi: 10.2196/21156 συμπεριέλαβε διεθνείς μελέτες που εστιάστηκαν στην πρόκληση φόβου μέσω των ΜΚΔ λόγω παραπληροφόρησης. Με το πρωτόκολλο PRISMA (Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses) 6 από τις 20 εργασίες που βρέθηκαν στο PUBMED ανακοίνωσαν «μετρήσεις φόβου» στα ΜΚΔ. Οι εργασίες αυτές αναφέρονταν συνολικά σε πιο πολλές από 170 χώρες (7 γλώσσες) και 20,330,510 μηνύματα σχετικά με COVID-19 στα ΜΚΔ, από τα οποία 8,741,601 εξέφρασαν φόβο. Υπολογίσθηκε ότι περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού εκδήλωσε φόβο λόγω των ψευδών ειδήσεων που διακινούνταν μέσω των ΜΚΔ (random effect Logit event rate: 0.298 [95% CI (0.213, 0.400)]. Η πιθανότητα φόβου μειώθηκε κατά 3.4% όταν εξαιρέθηκε από την ανάλυση μια μελέτη που είχε επικεντρωθεί σε ευάλωτο πληθυσμό καρκινοπαθών μέσω WhatsApp.
Η ανάλυση έδειξε πως: α. ρυθμιστής της συχνότητας του φόβου είναι η κουλτούρα των χρηστών (πολιτισμική/εθνική/θρησκευτική) και το είδος του ΜΚΔ, β. τη μεγαλύτερη επίπτωση είχε το Facebook, ενώ τη μικρότερη το Youtube, γ. η ετερογένεια της μετα-ανάλυσης ήταν μεγάλη (και εντός μιας μελέτης και μεταξύ μελετών), που διατηρήθηκε και μετά την αφαίρεση είτε ασύμμετρων ευμεγέθων μελετών είτε ομάδων υπομελετών -ως συγχυτικοί παράγοντες- και μετριάστηκε μόνο στις εθνικές μελετών ενός ΜΚΔ. Συνεπώς, ο μελλοντικός σχεδιασμός τέτοιων μελετών πρέπει να έχει εθνικό χαρακτήρα ή/και να εστιάζεται σε ένα είδος ΜΚΔ, περιλαμβάνοντας περισσότερα δημογραφικά (π.χ., ηλικία, φύλο) κοινωνικά (κοινωνικοοικονομικό προφίλ) και πολιτισμικά (π.χ., θρησκεία, μόρφωση) δεδομένα.
Ο φόβος παραπέμπει στο αρχέγονο ένστικτο της επιβίωσης που προηγείται των αισθημάτων ανησυχίας και κατάθλιψης, καθώς και αϋπνίας. Η πιθανότητα φόβου που υπολογίστηκε ήταν ίση με αυτήν της αϋπνίας και μεγαλύτερη των αισθημάτων ανησυχίας και κατάθλιψης που ανακοινώθηκαν σε προηγούμενες μελέτες. Παρατηρήθηκε μικρή αποκλιμάκωση του φόβου με την επίσημη ενημέρωση και τα μέτρα προφύλαξης.
Η βαρύτητα και αξιοπιστία της συναισθηματικής ανάλυσης των μηνυμάτων στα ΜΚΔ έχει αναδειχθεί και σε παλαιότερες επιδημίες (π.χ., Ebola) πειραματικά, αλλά και με πραγματικά δεδομένα. Από την άλλη μεριά, στους περιορισμούς αυτής της μελέτης πρέπει να περιληφθούν ο σχετικά βραχύς χρόνος -μιας και αφορούν την περίοδο Φεβρουάριο έως Μάιο 2020- και η πολυπολιτισμική προέλευση των δεδομένων. Ο νεοφανής κλάδος της μελέτης της παραπληροφόρησης μέσω ΜΚΔ είναι ένα νέο εργαλείο στα χέρια των ειδικών, που μπορεί να προσφέρει μια πλούσια δεξαμενή πληροφοριών στην υπηρεσία του σχεδιασμού μέτρων Δημοσίας Υγείας.