ΣΟΦΙΑ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ 1, ΕΛΕΝΑ Κ. ΜΑΛΤΕΖΟΥ 2, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΤΣΑΚΡΗΣ 3, GREGORY A. POLAND4, ΚΛΕΙΩ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 3
1 Εργαστήριο Φαρμακευτικής Τεχνολογίας, Τμήμα Φαρμακολογίας, Σχολή Επιστημών Υγείας, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, Ελλάδα
2 Διεύθυνση Έρευνας, Μελέτης και Τεκμηρίωσης, Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας, Αθήνα, Ελλάδα
3 Τμήμα Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα
4 Mayo Clinic Vaccine Research Group, Mayo Clinic, Rochester, MN, United States
Anaphylactic reactions to mRNA COVID-19 vaccines: A call for further study
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό VACCINE, Volume 39, Issue 19, 6 May 2021, Pages 2605-2607, doi: 10.1016/j.vaccine.2021.03.073
Μόλις ένα χρόνο μετά την εμφάνιση του νέου κορωναϊού SARS-CoV-2 και το ξέσπασμα της πανδημίας, η φαρέτρα μας εμπλουτίστηκε με αρκετά αποτελεσματικά εμβόλια έναντι της προκαλούμενης νόσου COVID-19 που έχει στοιχίσει πάνω από 2 εκατομμύρια ζωές παγκοσμίως (>5,9 εκατομμύρια έως τις 4 Μαρτίου 2022). Μεταξύ αυτών, τα εμβόλια των Pfizer/BioNTech (BNT162b2) και Moderna (mRNA-1273) είναι τα πρώτα με βάση το αγγελιαφόρο RNA (mRNA) που εγκρίθηκαν, αρχικά για επείγουσα χρήση, από τις ρυθμιστικές αρχές της Ευρώπης και των ΗΠΑ (EMA και FDA), εγκαινιάζοντας μία νέα εποχή στην Εμβολιολογία.
Η τεχνολογία των εμβολίων Pfizer/BioNTech και Moderna βασίζεται στη μεταφορά του mRNA που κωδικοποιεί την πρωτεΐνη της ακίδας του SARS-CoV-2. Προκειμένου να αυξηθεί η σταθερότητά του μορίου mRNA, το οποίο υπό φυσιολογικές συνθήκες είναι ασταθές, αρχικά τροποποιείται χημικά και στη συνέχεια εγκλείεται σε λιπιδικά νανοσωματίδια που το μεταφέρουν αποτελεσματικά σε κύτταρα στο σημείο της ένεσης και τους λεμφαδένες.
Τα λιπιδικά νανοσωματίδια αποτελούνται από διάφορες κατηγορίες λιπιδίων που προσδίδουν στο νανοσωματίδιο σημαντικές ιδιότητες. Εκτός από τα βοηθητικά λιπίδια, περιέχει και ιονιζόμενα λιπίδια που ρυθμίζουν το φορτίο του νανοσωματιδίου ανάλογα με το περιβάλλον, πεγκυλιωμένα λιπίδια (λιπίδια συνδεδεμένα με πολυαιθυλενογλυκόλη, PEG) που παρατείνουν την κυκλοφορία του στον οργανισμό, αλλά και χοληστερόλη, για ρύθμιση της ρευστότητας του νανοσωματιδίου. Η σύνθεση των εμβολίων αυτών συμπληρώνεται με συστατικά ρυθμιστικών διαλυμάτων, σάκχαρα και νερό.
Η μετάφραση της ιικής ακίδας από τα ριβοσώματα του ανθρώπου οδηγεί στην αναγνώρισή της ως ξένου αντιγόνου, προκαλώντας Β- και Τ-κυτταρικές αποκρίσεις προς δημιουργία, μεταξύ άλλων, αντισωμάτων εξουδετέρωσης που πιστεύεται ότι συμβάλλουν στην προστασία έναντι της νόσου COVID-19. Πράγματι, τα εμβόλια mRNA, που είχαν δώσει αναπάντεχα εντυπωσιακά αποτελέσματα, με ποσοστά άνω του 90%, στις τελικές κλινικές δοκιμές (φάσης ΙΙΙ), αποδεικνύονται ιδιαιτέρως αποτελεσματικά και ασφαλή στην πράξη, μετά τη χορήγησή τους σε εκατομμύρια ανθρώπους. Σε σπάνιες περιπτώσεις καταγράφηκαν περιστατικά αναφυλαξίας σε μικρή μερίδα του πληθυσμού που έλαβε τα δύο εμβόλια. Η πιθανή συσχέτιση εμφάνισης αντιδράσεων υπερευαισθησίας ή αναφυλαξίας με τα συστατικά των νέων εμβολίων έχει ήδη αναφερθεί.
Μέχρι στιγμής, η PEG είχε θεωρηθεί ως το κυρίως ύποπτο συστατικό των περιπτώσεων σοβαρής αλλεργικής αντίδρασης στα εμβόλια mRNA, λόγω της αναφοράς ορισμένων κλινικών περιπτώσεων υπερευαισθησίας σε αυτό το μόριο, που είχαν γίνει πριν από την τρέχουσα πανδημία. Εκτός όμως από την πιθανή συμβολή της PEG στην εμφάνιση σοβαρής μορφής αλλεργίας, δεν πρέπει να παραβλεφθεί ο ρόλος των υπολοίπων συστατικών, στα οποία το κοινό μπορεί να έχει εκτεθεί ήδη λόγω της εκτενούς χρήσης τους σε φάρμακα, καλλυντικά ή τρόφιμα, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα εμφάνισης αλλεργικών αντιδράσεων λόγω (της προγενέστερης) ευαισθητοποίησης. Επίσης δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι αρκετά από αυτά τα συστατικά είναι νέα και άρα το αλλεργιογόνο δυναμικό τους δεν είναι ακόμα γνωστό.
Προσφάτως δημοσιευμένα αποτελέσματα σχετικά με την εμφάνιση αλλεργικών αντιδράσεων, συμπεριλαμβανομένης της αναφυλαξίας, μετά τη λήψη της πρώτης δόσης των δύο εμβολίων mRNA στις ΗΠΑ, αναφέρουν 4,7 έναντι 2,5 περιστατικών αναφυλαξίας ανά εκατομμύριο δόσεων για το εμβόλιο Pfizer/BioNTech (επί συνόλου 9.943.247 δόσεων) έναντι της Moderna (επί συνόλου 7.581.428 δόσεων), αντίστοιχα, που εμφανίζονται κυρίως σε γυναίκες. Θα μπορούσε ο μικρός, αλλά αυξημένος περίπου στο διπλάσιο αριθμός αναφυλακτικών αντιδράσεων που σημειώθηκαν για το BNT162b2 της Pfizer/BioNTech σε σύγκριση με το εμβόλιο της Moderna, να σχετίζεται με διαφορές στα έκδοχα (λοιπών συστατικών πέρα του δραστικού συστατικού, της ιικής ακίδας) του εμβολίου;
Προκειμένου να βρεθεί ο πραγματικός ένοχος για αυτές τις σπάνιες, αλλά σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις, απαιτούνται περαιτέρω μελέτες. Από αυτήν την άποψη, θα συνιστούσαμε τον ακόλουθο ερευνητικό προγραμματισμό:
αξιολόγηση του δυνητικού κινδύνου αλλεργίας που προκαλείται από κάθε συστατικό ξεχωριστά, αλλά και των συνδυασμών τους σε κάθε εμβόλιο.
διερεύνηση της προοπτικής ανάπτυξης γρήγορων, μη επεμβατικών μεθόδων για τον προσδιορισμό, πριν από τον εμβολιασμό, του κινδύνου εμφάνισης αναφυλαξίας για συστατικά των εμβολίων mRNA σε ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού.
ταυτοποίηση βιοδεικτών (για παράδειγμα στο αίμα ή το δέρμα) που υποδηλώνουν αυξημένο κίνδυνο αντιδράσεων σε κάποιο συστατικό των εμβολίων.
Τα άτομα που κινδυνεύουν από σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις θα πρέπει να εντοπίζονται μέσω ιστορικού αναφυλαξίας και ελπίδα όλων είναι ότι στο εγγύς μέλλον, αυτοί που διατρέχουν κίνδυνο θα ταυτοποιούνται εύκολα μέσω βιοδεικτών. Προκειμένου να εντοπιστεί η αιτία τέτοιων αντιδράσεων στα εμβόλια mRNA είναι απαραίτητη η χρηματοδότηση της έρευνας προς το σκοπό αυτό. Εν όψει της ανάγκης επικαιροποίησης των εμβολίων λόγω των μεταλλάξεων του ιού που προκύπτουν, της επέκτασης του εμβολιασμού στους εφήβους και τελικά στον παιδιατρικό πληθυσμό με την ελπίδα να διακοπεί η μετάδοση του ιού, αλλά και των ενισχυτικών δόσεων (boosters), η διερεύνηση του αλλεργιογόνου δυναμικού των συστατικών των εμβολίων mRNA κρίνεται απαραίτητη.