Νευρολογικές εκδηλώσεις και επιπτώσεις σχετιζόμενες με την πανδημία COVID-19.
Γεώργιος Τσιβγούλης1, Κωνσταντίνος Βουμβουράκης2, Λίνα Παλαιοδήμου3, Αριστείδης Κατσάνος4, Νικόλαος Γρηγοριάδης5, Σωτήριος Τσιόδρας6.
1Καθηγητής Νευρολογίας Διευθυντής Β’ Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Π.Γ.Ν. “Αττικόν”.
2Καθηγητής Νευρολογίας Β’ Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Π.Γ.Ν. “Αττικόν”.
3Νευρολόγος Β’ Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Π.Γ.Ν. “Αττικόν”.
4Νευρολόγος Β’ Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Π.Γ.Ν. “Αττικόν”, τμήμα Mc Master University Population Health Research Institute Hamilton, ON, Canada.
5Καθηγητής Νευρολογίας Διευθυντής Β’ Νευρολογικής Κλινικής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ.Ν.Π.Θ. ”ΑΧΕΠΑ”.
6Καθηγητής Παθολογίας- Λοιμωξιολογίας, Δ ΄ Παθολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Π.Γ.Ν. “Αττικόν”.
Neurological manifestations and implications of COVID-19 pandemic
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: Journal Indexing and Metrics, June 9, 2020
https://doi.org/10.1177/1756286420932036
Ο νέος ιός του σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2, SARS-CoV-2) προκαλεί τη νόσο Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), η οποία χαρακτηρίζεται κυρίως από αναπνευστικά συμπτώματα. Ωστόσο, σύντομα μετά την περιγραφή των πρώτων ασθενών με COVID-19 και πνευμονία, δημοσιεύτηκαν σειρές περιστατικών που εμφάνισαν νευρολογικά συμπτώματα σχετιζόμενα με τη νόσο COVID-19. Ωστόσο, έως τώρα, δεν έχει αποσαφηνιστεί επαρκώς εάν η σχέση του SARS-CoV-2 με τις νευρολογικές εκδηλώσεις είναι αιτιολογική ή εάν πρόκειται για κατάσταση συννοσηρότητας.
Για το λόγο αυτό, έγινε μία συστηματική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, με στόχο την παρουσίαση των νευρολογικών εκδηλώσεων που σχετίζονται με τη νόσο COVID-19, αλλά και των επιπτώσεων της πανδημίας στη διαχείριση των ασθενών με νευρολογικές παθήσεις. Στο άρθρο ανασκόπησης συμμετείχε μία διεθνής, πολυκεντρική ομάδα ερευνητών, στην οποία συμπεριλήφθηκαν και ερευνητές από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (κ. Γεώργιος Τσιβγούλης, Καθηγητής Νευρολογίας, κ. Κωνσταντίνος Βουμβουράκης, Καθηγητής Νευρολογίας, κ. Σωτήριος Τσιόδρας, Καθηγητής Λοιμωξιολογίας και η Λίνα Παλαιοδήμου, Νευρολόγος), καθώς και από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (κ. Νικόλαος Γρηγοριάδης, Καθηγητής Νευρολογίας).
Διάφορες νευρολογικές εκδηλώσεις έχουν συσχετιστεί και με λοιμώξεις από προηγούμενους κορωνοϊούς, όπως ο SARS-CoV και ο MERS-CoV. Επιπλέον, η νόσος COVID-19 μπορεί να προσβάλει σοβαρά τον ασθενή, προκαλώντας υποξία, ενεργοποίηση ενδοθηλίου, υπέρμετρη ανοσιακή απάντηση και φλεγμονή, διαταραχές ηλεκτρολυτών, υπερπηκτικότητα και διάχυτη ενδοαγγειακή πήξη, σηπτικό σοκ και πολυοργανική ανεπάρκεια. Όλες αυτές οι επιπλοκές της κρίσιμης νόσου από COVID-19 μπορεί να επηρεάζουν τόσο το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ), όσο και το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα (ΠΝΣ).
Φαίνεται ωστόσο ότι οι νευρολογικές εκδηλώσεις δεν είναι απλά μία παράπλευρη απώλεια της κρίσιμης νόσου από COVID-19. Τόσο ο εγκέφαλος, όσο και οι σκελετικοί μύες εκφράζουν τον υποδοχέα της αγγειοτενσίνης 2 (ACE-2) και αποτελούν πιθανούς στόχους του ιού SARS-CoV-2. Ως επιπλέον νευροτροπικοί μηχανισμοί προτείνονται η μεταφορά του ιού στο νευρικό σύστημα μέσω συστηματικής κυκλοφορίας και αιματοεγκεφαλικού φραγμού και η διείσδυση του ιού μέσω του τετριμμένου πετάλου του ηθμοειδούς οστού στο οσφρητικό νεύρο προκαλώντας ανοσμία.
Οι νευρολογικές εκδηλώσεις σχετιζόμενες με νόσο COVID-19 που περιγράφονται στη βιβλιογραφία αφορούν την εμφάνιση συμπτωμάτων τόσο από το ΚΝΣ όσο και το ΠΝΣ. Η εμφάνιση αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων (ΑΕΕ), συμπεριλαμβανομένων ισχαιμικών ΑΕΕ, αιμορραγικών ΑΕΕ και θρόμβωσης φλεβωδών κόλπων εγκεφάλου, περιγράφεται σε διάφορες μελέτες κοόρτης με συχνότητα έως και 6%. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι παράγοντες κινδύνου για εμφάνιση σοβαρής νόσου COVID-19 και εμφάνισης ΑΕΕ είναι κοινοί, όπως η παχυσαρκία, η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, και επομένως οι περιπτώσεις συννοσηρότητας δεν μπορούν να αποκλειστούν. Παρόλα αυτά, είναι αξιοσημείωτο ότι νέοι ασθενείς χωρίς παράγοντες κινδύνου που νόσησαν με COVID-19 εμφάνισαν ισχαιμικό ΑΕΕ λόγω απόφραξης μεγάλου αγγείου. Επιπλέον εκδηλώσεις από το ΚΝΣ αφορούν διαταραχές επιπέδου συνείδησης, εγκεφαλοπάθεια, εγκεφαλίτιδα, οξεία αιμορραγική νεκρωτική εγκεφαλοπάθεια, που πιθανότατα σχετίζονται με την υπέρμετρη ανοσιακή απάντηση του οργανισμού, παρά με απευθείας προσβολή του εγκεφάλου από τον ιό.
Συχνά προσβάλλεται και το ΠΝΣ με χαρακτηριστική εμφάνιση ανοσμίας, υποσμίας και αγευσίας. Επίσης πολύ συχνές, μη ειδικές εκδηλώσεις της νόσου COVID-19 αποτελούν η γενικευμένη αδυναμία και μυαλγίες. Τέλος, περιγράφονται περιστατικά που εμφάνισαν σύνδρομο Guillain-Barre έπειτα από λοίμωξη από τον ιό SARS-CoV-2.
Εκτός από τις νευρολογικές εκδηλώσεις, η πανδημία COVID-19 έχει τεράστιο αντίκτυπο στη γενικότερη διαχείριση ασθενών με νευρολογικές παθήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αντιμετώπιση ασθενών με οξύ ΑΕΕ, η οποία έχει πληγεί τόσο επειδή οι ασθενείς προσέρχονται καθυστερημένα στο νοσοκομείο λόγω του φόβου της πανδημίας, όσο και λόγω της διαφοροποίησης των πρωτοκόλλων αντιμετώπισης που πλέον περιλαμβάνουν και διαδικασίες έναντι της μετάδοσης του ιού. Αντίστοιχες δυσχέρειες αντιμετωπίζουν ασθενείς με άλλα νευρολογικά νοσήματα, όπως νευροανοσολογικά και νευροεκφυλιστικά νοσήματα. Σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπιση των ασθενών με νευρολογικά νοσήματα θα πρέπει να προασπιστεί και να συνεχιστεί παρά την πανδημία COVID-19, διασφαλίζοντας επιπλέον την προστασία των ασθενών, αλλά και του προσωπικού έναντι του ιού SARS-CoV-2.